
معماری هورامان
معماری هورامان تخت به صورت پلکانی و خشکه چین می باشد.
ویژگی های جغرافیایی و توپولوژی زمین در منطقه هورامان باعث شده که خانه ها بر روی هم و به صورت پلکان بنا شوند. بدین صورت که بام خانه پایین، حیاط خانه بالایی می باشد.
در هورامان برای ساخت خانه از مصالح کاملا بومی (سنگ و چوب) استفاده می شود. سنگ ها را بدون استفاده از ملات بر روی هم می چینند. و بنای ساختمان را بالا می برند تا به مرحله سقف برسد. (دیوارها معمولا دارای عرض ۶۰ سانتی متر بوده و به صورت دو ردیف ۳۰ سانتی متری کنار هم و به صورت قفل در همدیگر بالا میروند).
یکی از ویژگی های دیوار های پهن حفظ انرژی در زمستان و تابستان است.

مرحله پس از دیوارچینی
در معماری هورامان از چوب برای ساختن سقف استفاده می کنند. بدین معنی که به جای استفاده از تیر آهن از چوب های چنار و سایر درختان منطقه استفاده می کنند. روی چوب های سقف را نیز تخته می چینند و تخته ها را به وسیله میخ به چوب ها متصل و محکم می کنند. سپس بر روی تخته ها، سنگهای ریز می چینند. و روی سنگها را نیز با استفاده از کاهگل (مخلوط گل ساخته شده از خاک رس و کاه) می پوشانند.
کاهگل را با استفاده از یک سنگ غلطک مانند که در زبان محلی به آن بانهتلیر (banatlir) می گویند. متراکم می کردند و آب باران بر روی آن جاری می شد.(به دلیل خاصیت خاک رس، در حالت اشباع جلوی نفوذ آب را می گرفت و آب بر روی بام خانه جریان می یافت. سپس به سمت قسمتی که با شیب بندی مناسب در نظر گرفته شده بود هدایت می شد. تا از بام خارج شود)
در طرف داخل خانه نیز با استفاده از کاهگل آنرا گچکاری می کردند
این معماری سبب شدهاست. که همزیستی مسالمت آمیزی با طبیعت در هورامانات شکل بگیرد. و انسان با کمترین ضربه به طبیعت در این منطقه زندگی کند.
سقف بام را نیز با استفاده از باران گیر برای جلوگیری از نفوذ آب به داخل دیوار و نفوذ به داخل خانه مجهز می کردند. به این منظور سنگهای پهن و باریکی که در زبان محلی به آنها پاسار (pasar) می گویند. بر روی آخرین ردیف بنا در تمام بنا می گذاشتند. و حدود ۲۰ سانتی متر آن را بیرون قرار می دادند تا قطرات باران از دیوار فاصله داشته باشند. و به داخل دیوار نفوذ نکنند.
ویژگی های بنای خشکه چین
شاید تصور شود بدلیل اینکه در بناها (بناهای خشکه چین و بدون استفاده از ملات) از ملات استفاده نشده است ممکن است در فصل های بارانی آب به داخل خانه نفوذ کند. لازم به ذکر است به دلیل داشتن پهنای ۶۰ سانتی متر و دولایه بودن بنا، آب باران که به داخل دیوار نفوذ کرده است. (البته به ندرت و در مواقع طوفانی این اتفاق می افتاد). از میان دولایه بنا به سمت زمین هدایت و آب به داخل خانه نفوذ نمی کند. هم چنین در تابستان نیز به دلیل وجود فضاهای خالی میان دیوار بنا و عبور هوا از میان آن ها، داخل خانه هوای خنک و مطبوعی داشت.
مردم هورامان اکثرا به شغل دامداری و یا کشاورزی مشغول بوده اند. که بنابه زمینه شغلیشان معماری خانه هایشان تا حدی متفاوت می باشد.
اکثر خانه های مردم هورامان به صورت دو طبقه بوده و با توجه به نوع شغلشان کاربری طبقات متفاوت می باشد. افرادی که دامدار هستند معمولا طبقه همکف را به گله و احشام اختصاص دادهاند. و از طبقه بالا (طبقه یک) برای سکونت استفاده می کنند. افرادی که باغدار و به کشاورزی مشفول هستند طبقه زیرین را به انبار محصولات اختصاص دادهاند. و از طبقه بالا برای سکونت استفاده می کنند.
طبقه همکف معمولا ارتفاع کمتری دارد و از گرمای دام ها برای گرم نگه داشتن طبقه بالا در زمستان استفاده کرده اند. و به این صورت در زمستان با کمترین میزان مصرف سوخت زمستان را سر کرده اند. (سوخت مردم هورامان معمولا چوب و پوست گردو و یا سرگین خشک شده حیوانات بوده است). معمولا خانه های کنار هم نیز به هم چسبیدهاند، تا اتلاف انرژی در زمستان های سخت هورامان به حداقل برسد.
آبراه ها در مناطق هورامان
مردم هورامان در آبراه ها خانه نساخته اند. و به تصمیم گیری طبیعت جهت هدایت جریان آب، کاملا احترام گذاشتهاند. و خود را با محیط هماهنگ کرده اند. هم چنین تا حد امکان از درخت کاری نیز جهت جلوگیری از فرسایش خاک استفاده کرده اند
و در صورت امکان مردم سعی میکردند جلوی خانه درخت بکارند. که هم به خنک کردن خانه در تابستان کمک کنند و هم به جلوگیری از فرسایش خاک

استفاده از چوب
جنس پنجره ها در معماری هورامان چوبی بوده و این نیز دارای ویژگی های بسیار جذابی می باشد.
پنجره ها از جنس چوب بودند. در زمستان چوب پنجره خیس میشد و آب جذب می کرد. حجم آن افزایش می یافت و قسمت باز و بست پنجره ها چفت می شد و هوا و سرما از آن عبور نمی کرد، و تلف نشدن انرژی کمک می کرد. در تابستان نیز به دلیل خشکی چوب حجم آن کاهش می یافت و درزهایی میان قسمت باز و بست پنجره ایجاد می شد و لذا با عبور هوا به خنک شدن هوای داخل خانه کمک می کرد.
خانه ها در هورامان تا حد امکان به سمت جنوب هستند. البته با توجه به موقیعت ساخت خانه و توپولوژی زمین ممکن است مقداری کج شده باشد. اما سعی بر این است که سمت خانه روبه جنوب باشد. تا در زمستان ها از گرمای خورشید استفاده کرده و میزان مصرف سوخت کمتر شود.
عرض کوچه ها به گونه ای طراحی شده است. که حداقل یک قاطر با بار علوفه به راحتی از آن عبور کند. و با توجه به شیب تند منطقه در صورت نیاز کوچه ها را به صورت مارپیچ طراحی کرده اند
هم چنین با توجه به برفگیر بودن زیاد منطقه و خاکی بودن بام خانه ها (البته امروزه بام بسیاری از خانه ها قیرگونی و یا ایزوگام است) و نیاز به تخلیه روزانه برف، عرض کوچه ها را به اندازه ای در نظر می گرفتند که در عبور و مرور مشکلی به وجود نیاید.

تهویه
خانه هایی که در موقعیت مناسبی نبودند و نور و هوای مناسبی نداشتند. جهت جبران این کمبود برای خانه بر روی سقف خانه یک نورگیر و تهویه می ساختند که در زبان محلی به آن کومانج (komanj) می گفتند. که اندازه تقریبی آن به اندازه یک کولر آبی بود. و از این طریق این کمبود را جبران می کردند. که هم کار نوگیر و هم کار تهویه را انجام می داد.
تکنیک جالب معماری هورامان جهت دستیابی به مجموع اهداف در نوع خود تفکربرانگیز و نشان از هوش و درایت خاص آنها در درک بهینه طبیعت اطراف بوده است. ساخت مسکن به صورت توده و کلونی کوهستانی پلکانی، با پنجره های آفتابگیر رو به جنوب، ساخت در زمینهای لم یزرع و غیرقابل کشت روستا با ساختمانهای دو طبقه بوده است. خانه ها در ردیفهای پلکانی به صورت یکپارچه، پشت بام هر خانه، حیاط خانه بالایی بوده و این امر تا آخرین خانه در بالاترین نقطه روستا ادامه دارد.
این شکل برونگرا و فاقد حیاط به شیوۀ مرسوم در این سکونتگاهها به نوعی تعامل و همزیستی اجتماعی را در قالب استفاده از پشت بام همسایه به حداکثر میرساند.